Oceń
- Lęk separacyjny u dzieci jest związany z niepokojem, jaki wywołuje zniknięcie bliskiej osoby, najczęściej mamy.
- Lęk separacyjny to rodzaj zaburzeń lękowych, ale również naturalny okres w życiu dziecka.
- Oswajanie lęku separacyjnego musi odbywać się w relacji z matką i dzieckiem.
Lęk przed separacją w dzieciństwie w klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10, należy do zaburzeń emocjonalnych rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie obok innych zaburzeń lękowych. Należy go odróżnić od lęku separacyjnego normatywnego, we wczesnym okresie dzieciństwa, który nie zaburza rozwoju dziecka i mija wraz z przejściem do następnych etapów życia.
Lęk separacyjny o znacznym nasileniu i niezgodny z aktualnymi potrzebami społecznymi uniemożliwia przechodzenie do następnych etapów rozwojowych.
Jakie są źródła lęku separacyjnego?
10–30% normalnie funkcjonujących dzieci przeżywa nieco lęku. Normatywny lęk separacyjny występuje w szczególnych sytuacjach we wczesnym dzieciństwie.
W niemowlęctwie jest to strach przed obcymi i oddzieleniem od rodziców; w wieku przedszkolnym przed zwierzętami; w dzieciństwie przed ciemnością; przed występami i przedstawieniami w wieku szkolnym i w okresie dojrzewania.
Normalne zachowania lękowe związane są w poszczególnych okresach rozwojowych ze szczególnymi sytuacjami. W pierwszym półroczu życia lęk powoduje utrata bliskości fizycznej, głośny hałas, duży szybko poruszający się przedmiot. W drugim półroczu życia lękotwórczy może być kontakt z osobami obcymi.
Między pierwszym a piątym rokiem życia do sytuacji niepokojących dziecko należą głośny hałas, burza, ciemności, oddzielenie od rodziców. Może też występować lęk przed zwierzętami. Niewielkie nasilenie lęku separacyjnego w wieku przedszkolnym świadczy o prawidłowym rozwoju emocjonalnym i ustępuje po kilku minutach od rozstania.
Normatywny lęk separacyjny pojawia się między 8. a 24. miesiącem życia, ze szczytem około 13. miesiąca życia i spadkiem powyżej 30. miesiąca życia. Między 2. a 3. rokiem życia łatwiejsze stają się poranne rozstania z rodzicami. Niepokój powinna budzić nadmierna lub nierealistyczna reakcja dziecka, zaburzająca rutynowe funkcjonowanie, występująca często i trwająca przez dłuższy czas, a zwłaszcza, gdy różni się od właściwej dla danego okresu rozwojowego i powoduje znaczne wytrącenie z równowagi i towarzyszą jej inne objawy.
Już u niemowlęcia można zaobserwować pewne cechy temperamentu i zachowania sprzyjające późniejszemu lękowi separacyjnemu. Należą do nich:
- drażliwość,
- zaburzenia rytmu dnia,
- występowanie kolki jelitowej,
- żądanie większej i/lub stałej uwagi matki.
Pewne czynniki mogą sprzyjać wystąpieniu rozwojowego lęku separacyjnego. Należą do nich takie okoliczności, jak:
- zmęczenie,
- choroby, zmiany w rytuale dnia,
- zmiany w rodzinie (narodziny, rozwód, śmierć),
- zmiany opiekunów lub sposobu opieki,
- zmiany zachowania rodziców.
Możliwość wystąpienia rozwojowego lęku separacyjnego zmniejsza zapewnienie pierwszych krótkich kontaktów z osobą obcą jako opiekunem (około 6. miesiąca życia), pierwszych kontaktów z rówieśnikami (pod koniec pierwszego roku życia), branie udziału w zabawach grupowych (od 3. roku życia), wprowadzenie w pewne formy przedszkolne między (3. a 4. rokiem życia).
Lęk separacyjny: rozpoznawanie
Do rozpoznania lęku przed separacją w dzieciństwie jako rodzaju zaburzenia lękowego patologicznego wymagane jest, aby natężenie lęku było przesadne i powodowało znaczące zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny, np. problem z wyjściem dorosłego do pracy.
Kryteria klasyfikacyjne lęku separacyjnego wg Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10:
- Nierealistyczne, dominujące zamartwianie się nieszczęściami, które mogłyby spaść na ważne dla dziecka osoby lub strach, że osoby te wyjdą i nie wrócą.
- Nierealistyczne, dominujące zamartwianie się, że jakieś nieszczęśliwe zdarzenia, jak: zagubienie się, porwanie, przyjęcie do szpitala lub śmierć, rozdzieli dziecko z najbliższą osobą.
- Utrwalona niechęć lub odmowa chodzenia do szkoły z obawy przed rozłąką (nie z powodu strachu przed różnymi wydarzeniami w szkole).
- Utrwalona niechęć lub odmowa kładzenia się spać, jeśli nie ma w pobliżu osoby, z którą dziecko jest najbardziej związane.
- Utrwalony, utrzymujący się w ciągu dnia strach przed przebywaniem samemu albo bez osoby, do której dziecko jest najbardziej przywiązane.
- Powtarzanie się koszmarów nocnych na temat rozłąki.
- Powtarzanie się objawów fizycznych (nudności, bóle brzucha, bóle głowy, wymioty itp.) w razie oddzielenia od osoby, do której dziecko jest najbardziej przywiązane (jak np. wyjście z domu do szkoły).
- Nadmierny, nawracający distress (przejawiający się lękiem, płaczem, napadami złości, uczuciem nieszczęścia, apatią albo wycofaniem społecznym) w oczekiwaniu na osobę, do której dziecko jest najbardziej przywiązane, albo w czasie rozstawania się z nią lub bezpośrednio potem.
Czas trwania zespołu objawów powinien wynosić powyżej 2 tygodni. Charakterystyczna jest niezgodność z okresem rozwojowym. Lęk przed rozstaniem ma niezwykłe nasilenie i nie ustępuje we właściwym wieku.
Lęk separacyjny a wiek dziecka
Według większości badań początek tego zaburzenia obserwuje się częściej przed dojrzewaniem płciowym. Ostry początek ma związek z nagłą zmianą, czy wydarzeniem, jak np. zmiana szkoły, rozwód, przeprowadzka. Prawidłowością przebiegu zaburzenia jest zmienność objawów z wiekiem.
U dzieci między 5. a 8. rokiem życia objawami lęku separacyjnego są głównie sny koszmarne. Między 9. a 12. Rokiem życia dzieci z lękiem separacyjnym przy oddzieleniu od bliskiej osoby doświadczają ciężkiego stresu. W okresie przed pokwitaniowym w przypadku oddzielenia pojawia się apatia, smutek, spadek koncentracji.
U dzieci między 13. a 16. rokiem życia występują najczęściej objawy somatyczne. Przebieg lęku separacyjnego u 30–40% dzieci i młodzieży jest przewlekły. W przypadku fobii szkolnej, której głównym podłożem jest lęk separacyjny, nawet u 70% pacjentów zaburzenia lękowe utrzymują się latami. Dziecięce zaburzenia typu lęku separacyjnego mogą być wstępem do różnych innych zaburzeń lękowych w wieku dorosłym, najczęściej panicznych oraz agorafobii.
Jak lęk separacyjny wpływa na dorosłość?
Lęk separacyjny może utrzymywać się do dorosłości. Długofalowe obserwacje osób, które w młodości cierpiały na lęk separacyjny wykazały, że osoby te osiągają niższy poziom wykształcenia, mają stałe problemy życiowe, a mniej niż połowa osiąga dobrą adaptację społeczną.
Lęk separacyjny: leczenie
W terapii lęku separacyjnego ważna jest psychoedukacja rodziców i dziecka, chodzi przede wszystkim o wyjaśnienie mechanizmów zaburzenia.
W leczeniu lęku separacyjnego najskuteczniejsza jest terapia behawioralno-poznawcza. Przewiduje się około 20. takich sesji. Terapia składa się zarówno z sesji skupionych na tu i teraz, w trakcie których pracuje się nad zmianą zachowań i poprawą funkcjonowania oraz sesji skoncentrowanych na problemach.
W przebiegu terapii dziecko uczy się rozpoznawania własnych lęków i reakcji poprzez monitorowanie sytuacji lękotwórczych i ocenianie nasilenia lęku wg skali. W zależności od wieku i etapu rozwojowego pacjenci rozpoznają nieprawidłowe konstrukty myślowe i własne nieracjonalne zachowania lękowe.
W czasie terapii pacjenci sporządzają listę lęków w kolejności nasilenia objawów. Podział sytuacji lękotwórczych na stopnie (np. nieobecność matki, pozostanie z opiekunką, krótkie wyjście matki do sklepu, praca nocna matki) sprzyja stopniowemu pokonywaniu lęku separacyjnego. Służy temu także stopniowa ekspozycja na sytuacje lękotwórcze.
Młodsze dzieci mogą trenować np. przebywanie w domu kolegów w obecności ich rodziców lub przebywanie w domu z opiekunką. Starsze mogą ćwiczyć wyjście do kina z kolegami lub zostanie samemu w domu.
Pacjenci otrzymują zadania domowe, jak np. trening przebywania samemu w domu ze stopniowym wydłużaniem czasu. Oczywiście ważne jest, aby rodzice przestrzegali umówionego czasu. Szczególnie ważne u dzieci z lękami jest wzmacnianie poczucia kompetencji. Sprzyja temu ćwiczenie zadań, które udowadniają dziecku jego odwagę i następnie odwoływanie się do tych doświadczeń w sytuacjach lęku.
W wzmocnieniu poprawy funkcjonowania sprzyja nagradzanie zmiany zachowań niezależnie od objawów lęku, gromadzenie punktów i nagród. Prostym zabiegiem jest uzgodnienie z dzieckiem haseł pomagających opanować lęk i sięganie do nich w trudnych sytuacjach.
W leczeniu lęku separacyjnego korzystne wyniki osiągano także w terapii grupowej. Oprócz pomocy dziecku wskazane jest rozpatrzenie terapii rodzinnej oraz leczenia zaburzeń lękowych lub afektywnych u rodziców.
U młodszych dzieci stosowana jest indywidualne leczenie zabawą. Ewentualna farmakoterapia rozpatrywana jest jako dodatkowe leczenie w razie znacznego nasilenia objawów lub współwystępowania innych zaburzeń psychicznych (np. depresja).
W przeszłości w leczeniu lęku separacyjnego stosowano także trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, zwłaszcza imipraminę. Benzodiazepiny zaleca się stosować szczególnie krótko, ponieważ mogą utrudniać ekspozycję podczas terapii poznawczo-behawioralnej. Leczenie lęku separacyjnego wymaga współpracy psychologa, psychiatry, szkoły, rodziców i jest procesem długotrwałym.
Źródło: Lęk przed separacją w dzieciństwie, Małgorzata Dąbkowska, Oddział Dzienny Psychiatrii Dzieci i Młodzieży, Klinika Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy
Oceń artykuł
