Cytostatyki, czyli leki wykorzystywane w chemioterapii. Jak działają?

Leki cytostatyczne, inaczej cytostatyki, stosuje się w chemioterapii. Substancje te mają na celu zniszczenie komórek nowotworowych. Cytostatyki dzieli się na kilka grup ze względu na ich pochodzenie oraz sposób działania. 

Cytostatyki w ramach chemioterapii stosowane są jako samodzielna metoda leczenia lub w sposób skojarzony, szczególnie z metodami chirurgicznymi, radioterapią i hormonoterapią. Chemioterapia może poprzedzać zasadniczą metodę leczenia jako leczenie neoadiuwantowe lub uzupełniać je w ramach leczenia adiuwantowego.

Leki cytostatyczne: rodzaje

Głównym kryterium podziału cytostatyków jest sposób ich działania. Do najlepiej poznanych i najpowszechniej stosowanych leków cytostatycznych należą leki alkilujące, antymetabolity oraz preparaty pochodzenia naturalnego.

Cytostatyki alkilujące (chlorambucyl, cyklofosfamid, ifosfamid, estramustyna, chlormetyna, melfalan, karmustyna, lomustyna, streptozocyna, cisplatyna, karboplatyna, oksaliplatyna, busulfan, dekarbazyna, prokarbazyna, temozolomid): mechanizm działania tego typu leków cytostatycznych polega na tworzeniu wiązań chemicznych z grupami funkcyjnymi cząsteczek istotnych dla prawidłowego funkcjonowania komórki nowotworowej, co nazywa się alkilacją. Mechanizm ten powoduje upośledzenie podstawowych procesów życiowych komórki nowotworowej.

Leki cytostatyczne alkilujące działają niezależnie od fazy cyklu komórkowego. Są stosowane w formie monoterapii, jak i terapii wielolekowej. Cytostatyki alkilujące wykorzystuje się m.in. w leczeniu nowotworów mózgu.

Cytostatyki antymetabolity (metotreksat, pemetreksed, fludarabina, merkaptopuryna, tioguanina, 5-fluorouracyl, gemcytabina, cytarabina, kapecytabina): tego typu cytostatyki przypominają związki chemiczne warunkujące prawidłowe funkcjonowanie komórki nowotworowej, chora komórka nie potrafi odróżnić antymetabolitów od substancji, które są jej niezbędne, dlatego wykorzystuje cytostatyki w swoim cyklu życiowym. Efektem tego działania jest powstanie fałszywych struktur i blokowanie podziałów komórki nowotworowej.

Antymetabolity, w przeciwieństwie do cytostatyków alkilujących, są lekami swoistymi dla fazy cyklu komórkowego. Najlepsze daje stosowanie tych leków w leczeniu guzów szybko rosnących. Cytostatyki antymetabolity stosuje się m.in. w leczeniu raka raku płuca, pęcherza moczowego, trzustki, piersi, jajnika.

Cytostatyki pochodzenia naturalnego można podzielić na antybiotyki cytostatyczne, pochodne podofilotoksynowe, trucizny wrzeciona podziałowego, enzymy.

• Antybiotyki cytostatyczne (doksorubicyna, epirubicyna, idarubicyna, daunorubicyna, bleomycyna, daktynomycyna, mitomycyna, mitoksantron): substancje te niszczą strukturę DNA, generują wolne rodniki, a także mogą bezpośrednio uszkadzać błonę komórki nowotworowej. 
• Pochodne podofilotoksynowe (etopozyd, tenipozyd): hamują działanie topoizmerazy II, czyli enzymów wewnątrzjądrowych, odpowiedzialnych za prawidłową replikację materiału genetycznego komórki nowotworowej. 
• Trucizny wrzeciona podziałowego (winblastyna, winkrystyna, winorelbina, paklitaksel, docetaksel, topotekan, irynotekan): zaburzają podział jądra komórkowego, poprzedzający podział całej komórki, co powoduje śmierć komórki nowotworowej. 
• Enzymy (asparaginaza): pozyskuje się je z hodowli szczepów bakterii. Ich mechanizm działania polega na wykorzystywaniu różnic metabolicznych między komórkami nowotworowymi a prawidłowymi.

Leki cytostatyczne: działanie

Podstawową zasadą działania leków cytostatycznych jest zaburzanie cyklu komórkowego i powodowanie śmierci komórki lub zahamowanie jej rozwoju i podziałów, poprzez wywołanie uszkodzeń w DNA komórki nowotworowej. Skuteczność leczenia cytostatykami zależy od tego, jak duża ilość (populacja) komórek nowotworowych zostanie zniszczona.

Zwykle podczas chemioterapii stosuje się leki z kilku grup, by zwiększyć działanie i zminimalizować skutki uboczne leczenia.

Leki cytostatyczne w formie chemioterapii podawane są: dożylnie, doustnie, dotętniczo, dootrzewnowo, dokanałowo (do płynu mózgowo-rdzeniowego), doguzowo.

Leki cytostatyczne: powikłania

Wszystkie leki cytostatyczne, choć ich działaniem jest niszczenie chorych komórek, działają także toksycznie na zdrowe komórki organizmu (szpik kostny, błony śluzowe, komórki włosów). Z tego powodu działań niepożądanych i powikłań w czasie chemioterapii nie da się uniknąć.

Do najczęstszych powikłań stosowania cytostatyków zalicza się:

• znaczne obniżenie odporności;
• anemię, trombocytopenię, neutropenię rozwijające się na skutek hamowania podziałów w szpiku kostnym;
• nudności, wymioty, wrzody żołądka i dwunastnicy, stany zapalne błon śluzowych układu pokarmowego będące wynikiem zaburzania podziałów komórek nabłonka wyściełającego przewód pokarmowy;
• łysienie wynikające z ingerowania w podziały komórek nabłonka skóry;
• niepłodność powodowana zahamowaniem spermatogenezy i miesiączkowania oraz uszkodzenia komórek płciowych;
• uszkodzenie nerek spowodowane zwiększeniem poziomu kwasu moczowego pochodzącego z rozpadających się komórek.

ZOBACZ: Kacheksja, czyli zespół wyniszczenia organizmu w chorobie nowotworowej 

Zobacz także

Rak, czyli nowotwór złośliwy. Skąd się bierze rak i dlaczego jest groźny?

Przerzuty nowotworowe to zupełnie nowe ogniska choroby. Jak powstają?

Źródło: zwrotnikraka.pl; Rola onkologicznego leczenia systemowego u pacjentów z zaawansowaną chorobą nowotworową (journals.viamedica.pl)